30 oct 2010

O Nombre d'Aragón seguntes Gregorio García Arista

( Articlo apareixito n’o Heraldo d’Aragón lo 1 de aviento de 1935, reditato lo 29 de chunio de 2003).

Pasó per Zaragoza un erudito catalán – de mereixita fama n’a suya rechión – que se dignó a ocupar d’os nuestros afers filolochicos aragoneses; rara cosa d'entre chents a quí no gosa intresar pon lo de dillá as suyas mugas. Per ixo, ye de agradeixer- y agradeixito ye- ixe ficazio. Pero l’encierto no estié tan luén como a voluntat.

Publicó l’esmentau escritor a lo pasar, como digo – a un quiesto colega, una Nota de toponimia iberica referént a “Aragón” y diz, entre atras cosas:

“O nombre d’o río Aragón, seguntes pareixe, li ranca d’a capecera . Naixe o río Aragón n’as tucas cantalosas que rodian a Canfrán, atro toponimo tan iberico como lo d’o toponimo qu’astudiamos… “Canfrán” ye formato de dos voces, qualo significau tiempo ha, no están denguna incognita… O “Can” atozando n’as luengas ibericas como cantal u roca, y dando orichen al castellán “canto”, “cantera” y a lo catalán “cantonada”. O “fran” ye equivalent a “tallau a pipón” [cortado a pico,  n’orichinal]. A lo ubrir-se l’Aragón, per os altos Perineus, alfonsa o suyo leito de tal traza que, en gran extensión, plega a dispareixer d’os uellos d’o  alufrataire. Ye a caracteristica d’istas fundarias y estreitexes per an se mete o río, an radica o significáu d'o toponimo… O Aragón n’iste lesico iberico, qu’atoza dimpués de miles d’anyadas, unas vegadas alexau d’o lesico autual, y atras sen variación denguna, significa: fundo, estreito”.

Clamor d'Izas, rió Aragón





Especializato, seguntes pareixe, l’esmentau escritor en filolochía iberica, li ha ocurrito mesmo qu’a muitos especialistas de cualsiquier clase que sigan: que tot lo veyen a traviés d’o prisma d’a suya especialidát. Dígan- lo si no, de tantas entivocacions medicas!.

Porque cualsiquier presona meyanament culta, sape que o nombre d’o actual Canfrán, dimpués d’haber pasato per as formas Camp-franc y Cam-franc,  significa y vale per campo franco, territorio libre u redolada niutral…d'entre Francia y Espanya, como los bi ha en muitos países. Y  encara os habié más en epocas n’as que as guerras entre  países vecins yeran cuasi remanents, y bi yera menister una faixa de territorio niutral n’as que poder replecar-se n’as indispensables treguas.

Etimolochicament o nombre d’Aragón quiere dicir “ríos d’a montanya”.

Y se veye ya qu’o nombre d’o río y d’o reino d’Aragón, cosa ha que veyer con a capecera d’o río, cualo tampó no naixe, destín so que pasa, ya crexidet, per Canfrán.

As fuents d’o río (u millor ríos, porque están dos,  l’uno que baixa per Canfrán y l’atro per Echo – una vegada más digo que ra H de Hecho ye tan herechía como meterle a un santo Cristo o tricornio d’a Guardia Cevil-) clamato Aragón Subordán  (accesorio, subordinau); as fuents, digo d’iste río dugal, naixen d’o mesmo sistema montanyoso, con duple curso enta l’este y l’ueste, formando quasi una marrada, que se tranca en San Ciria, n’a Canal (canal, como río, ye femenín n’aragonés) de Berdún.

A ixa duple presonalidat d’o río, responde o suyo nombre, que ye plural n’o idioma de que procede: o iberico u Vasco-iberico. E n’a suya grafía primitiva, ye  Ara-ue-on, prenunciato Aragüeón (encara hué, n’a fabla  chudeo-hispano-marroquí u hahitia, a parola "fragüa", y atras analogas a ista- s’escribe fragua y se prenuncia como a  primera, prevaleixendo a grafía arcaica espanyola, seguntes nusatros mesmo imos allí comprebau.

Pero, esfendo o diftongo ue en o (como de “hueso” osamenta  y de “hueco” oquedad), resulta Ara-go-on. Asinas, con dos oes, que no se prenuncian pas per cacofonía, como tampó no se prenuncian, anque s’escriban as dos oes de “cooperativa” sino que totz dicimos coperativa simplament.

Debarrasando isto, (no bi-ha que ixuplidar que femos un treballo de vulgarización), sinyalemos que lo on, ye a desinencia de chenitivo de plural en vasco-ibero (a n ye signo d’iste lumero gramatical –como a s lo ye en espanyol- y lo on de chenitivo; O güe o gua –a primera ye intensiva, como en a-palear de “palo”, a-cabar de “cabo”- y significa chenericament augua… augua corrient que ye un río.

En decumentos antigos de Sangüesa  -atro composau de güe o gua, río-  se i-clama a lo Aragón o Güé u Gua Mayor, per estar o río más cabaloso dos tres que allí se chuntan: o Irati, l’Onsella y l'Aragón.

Y como Ara vale en ibero per penya u  montanya  (Aralar, Ara-naz, Ara-n) [en vasco vale per “canto, roca”] ya i-emos aclarato os tres components d’o Ara-go-on que significa per tanto: ríos d’a montanya, u d’a montanya ríos, literalment antemetida a parola  “rechita” a la “rechent”, seguntes se fa en latín (Dei Gratia), n’anglés Robert-son, o “fillo de Robert” , y en espanyol, anque siga solament n’a versificación: “Del ave las plumas”, y agún en prosa, “cornicorto, cuellilargo” etecetera.

Igual valor y significazión han o río Arga, per Argua, y os varios Arvas o Arruas (que malament gosan escribir-sen con b) de Biel, de Farasdués, etecetera.
Ixa ye, pos, a etimolochía d’o nuestro Aragón, que cosa ha de veyer con Canfrán.


Anvista d'a val d'o r´´io Aragón

No hay comentarios:

Publicar un comentario

Si en queretz, podetz deixar un comentario astí