24 jun 2013

A casa aragonesa



"...Ta que ista hestoria d’aimor, odio y d’anglucia siga capible, tamién habré d’explanicar lo que significa, en iste escrito y dentre ros lugars perinencos, a parola “casa”. A casa no ye nomás un edeficio, feito de piedra ros más ricos, d’adobas os más probes; no pas, a casa lo ye tot: son as amplas paretz, as bodegas de vuelta, os tellaus de losa u loseta, as ciegas alcobas; pero tamién a casa son as presonas que i viven, os campos, o bistiar, os mediers, os criaus, os ninos qu’astí i son naixitos, os abríos, a ferramienta y trastes d’o campo, o ceite d’as lampas, as cepas y ros fruitals, y mesmo ros diners, sigan muitos u pocos, que s’alzan dentre sacreficios ta crompar un masclo u bosar una medecina.

Quan una presona naix, reculle os apellius d’os pais, porque asinas lo manda l’estau y ra lay; pero en ye un dau que no emplega guaire: Fueras de quan lo chilan ta quintas, u quan se casa, u se vende u se crompa bel campo debant d’un escriván, u si se fa bel censo u bella votación. Sacadas istas ocasions sueltas, os apellius no en tienen garra importancia, y dengún no los emplega ta parlar d’un atro, porque lo que sí importa en veras ye de qué casa yes. Mesmo l’intresau quan debe emplegar-los sembla que dandalei y embudie, como si no estase guaire seguro d’estar el, y se nota un poquet atabalau y estorba igual como si vestise con a muda d’os domingos. 

Una presona ye d’una casa dende que naix, y tant platero lis pareix a totz, que li dan más d’importancia a iste feito, que a quí ye ro pai y ra mai. Isto, a ra vegada, fa que ros extranyos se trafuquen, y mesmo yo, quan arribé t’astí de primeras, en tenié que vagar prous tiempos ta saper quí yera quí, y habié d’arrenunciar a dicir-les a ra mainada d’a escuola por os suyos apellius.

Nomás bi ha qu’una presona mainando ra casa, y iste gubierno ye tiranico, dominant, indisputable. En ye un patriarcau encara zancero; a qui manda en a casa, li se’n diz “l’amo”, y ye más parellán ta un sinyor feudal que ta un aimoroso paye u que ta un afalagador pai, y eixercendo-ie iste poder sobre ros fillos igual como sobre ros trastes de labrar u ros abríos. Ignoro si en atros puestos d’Espanya se da ista opresiva sociedat familiar, u si nomás en ye propia d’os Perineus: me pienso que ye ixa mesma asprura d’a tierra y de l’orache la que aprecisa ista crueldat ta pervivir-ie.

Ta privar d’ixemenar o patrimonio d’a casa, l’amo triga a l’hereu dentre ra suya descendencia. Me se dirá que isto no ye mica raro y que priva de l’esfortunau minifundio, que tant de mal ha feito en bellas zonas d’Espanya; y que, por eixemplo, en Catalunya, l’hereu tamien lo hereda tot. Pero a esferencia ye que ro pai triga a l’hereu, no importando l’orden de naixedura, y mesmo en bels casos sin de mida, puet trigar a una filla u nieta como hereua; y no nomás qu’isto, antimás, quan li agane, puet cambear a suya decisión afonyando a qui antis heba parato ta asumir o mando d’a casa. Isto, se comprenderá, atorga a ro pai u a ro paye, un poder sobre tot.

Los que no heredarán viven una destinada esferent seguntes pertenyan a casas probas u ricas. Los d’as casas ricas ferán estudeos que lis premitan eixercer bella profesión aliberal, fer-sen melitars u meter-sen ta curas. Los d’as casas probas pueden esleixir dentre quedar-sen en a casa de tions u tionas, treballar ta una casa fuerte, u marchar ta ra aventura enta tierras nuevas; as mocetas, si son polidas, pueden mirar-sen si s’acomodan con bel hereu d’atra casa proba.

Quan pienso en os tions me se  corruca l’alma, pos me remeran a ros chitos bordes d’os arbres. Se posarán a ra mesma mesa que ro chirmán más enfortunau, pero astí remata ro suyo previlechio. Treballarán d’estrela ta estrela recullindo nomás que birolla y leito, bel sayo quan calga y, si l’anyada no ye mala, una mica de tabaco. Asinas de contino, servindo en primeras a su pai, dimpués a ro chirmán, y en rematar con o sobrín… dica que siga viello. Allora li mandarán fainas más levaderas, como fer arnas de canya y monyigas, u cusirar os ninons, u replegar ramulla… Y a ra fín, un diya discansará ta cutio con un sospiro d’alivio.

En l’achuste no escrito que regla as rilacions dentre ro tion y ra casa, se’n diz que no tien dreito a casar-se, baix pena d’estar forachitau a l’inte. Ye ra crueldat d’o meyo la que en fa fer isto, pos una casa nomás puet que mantener una familia.

Os cabalers que no quieren u no pueden quedar-sen en casa, s’afirman ta ir pastor u criau t’atra casa más fuerte. Asinas ferán bella mica de cabals, pero no pas guaire como ta fer casa propia; a truca d’istos diners que lis premiten bel chicot concieto, a suya situgación ye muito más precaria, y si se meten dolents u lis escaix un accident, pueden veyer-sen en apuros. Y quan por os anyos reblen as fuerzas, se donarán t’a casa on que treballoron, chunto con os suyos tasos estalvios, y bi treballarán de baldes dica que mueran..."


Lorenzo  Mediano, 1998.

La escarcha sobre los hombros
A rosada en os huembros
Eixemplo de Casa Aragonesa en as vals perinencas

1 comentario:

Si en queretz, podetz deixar un comentario astí